رفتارشناسی سیاسی- اجتماعی مردم مکه، مدینه، بصره،کوفه و شام در زمان خلافت امیرالمومنین علیه السلام با تأکید بر نهج الیلاغه

جهان اسلام در دوران چهار سال و نه ماهه ی خلافت امام علی(ع)، شاهد بروز رویدادهایی بود که تا آن زمان سابقه نداشتند. برای بررسی علل چنین وقایعی، مطالعه ی زمینه های سیاسی، فکری، روانشناختی، اجتماعی و فرهنگی سردمداران و مردمان آن روزگار، الزامی می نماید. در این میان، مردمان پنج شهر بزرگ و مهم آن برهه از تاریخ (مکه، مدینه، بصره، کوفه و دمشق/ شام)، تأثیر شگرفی در پیدایی، روند و نتایج رویدادها داشتند. در این پژوهش به رفتارشناسی مردم این پنج شهر در زمان خلافت امیرالمومنین(ع) پرداخته شده و در آن، شناخت روحیات، موضع گیری ها و رفتارهای اجتماعی مردم این شهرها و نیز تأثیرپذیری از عملکرد رهبران گذشته و والیان زمان، با تأکید بر کتاب شریف «نهج البلاغه» مورد تبیین و کاوش قرار گرفته است. نخستین شهر مورد بررسی، مکّه است که به عنوان مرکز تجمع مخالفان امیرالمومنین(ع) و نخستین پایگاه اقدامات شورش طلبانه بر ضد خلافت امام علی(ع)، در شکل گیری رویدادهای حیطه زمانی مذکور، اهمیت بسزایی را به خود اختصاص داده است. در کنار مردم مکه، مردم مدینه نیز، با خلق جریان سقیفه، جبران ناپذیر ترین ضربه را بر پیکره ی اسلام اصیل وارد نمودند. همچنین شرایط به وجود آمده در دوره ی خلیفه سوم و نیز عدم تطابق فکری مردمان مدینه با اندیشه های امیرالمومنین(ع)، زمینه ی تغییر مرکز خلافت را از مدینه به کوفه فراهم ساخت. علاوه بر این، مدینه نقطه آغاز پیمان شکنی و محل شکل گیری حزب قاعدین در زمان خلافت امام علی(ع) محسوب می شود. در سرزمینهای مفتوحه (عراق عرب) نیز دو شهر تازه تأسیس آن زمان (بصره و کوفه)، تحولات اساسی خلافت چهارم را رقم زدند. در این دوره، شهر بصره به صحنه ی اولین نبرد داخلیِ مسلمانان تبدیل شد و مردم آنجا با شکستن بیعت با امام علی(ع) و تبعیت کورکورانه از سران حزب ناکثین، در شکل-گیری جنگ جمل نقشی اساسی ایفا نمودند. نقش مردم کوفه در عصر خلافت امیرالمومنین(ع)، به واسطه مرکزیت خلافت اسلامی به مراتب بیشتر از چهار شهر دیگر بوده است. به طوری که حدود دو سوم از حجم خطب نهج البلاغه به گونه ای در ارتباط با رخدادها و عملکرد مردم این شهر ایراد شده است. آنچه از امیرالمومنین(ع) در ارتباط با رفتارشناسی مردم کوفه در نهج البلاغه به ما رسیده است، حاکی از وجود روحیات و خلقیّاتی ناشایست چون سستی، غرور، نافرمانی و بهانه جویی است. واپسین شهر مورد بررسی در این پژوهش، دمشق مرکز شام است کردند. کلمات کلیدی: امیرالمومنین(ع)، نهج البلاغه، خلافت اسلامی، رفتارشناسی، مکه، مدینه، بصره، کوفه، شام.